پیشگفتار:
تحولات نظام بین الملل با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق، کشور عراق را به دلیل موقعیت ممتاز ژئوپلتیکی، ژئواستراتژیکی و ژئواکونومیکی به مجموعه پیچیده ای تبدیل کرد که صرف نظر از قدرت های همسایه و منطقه ای از اولویت و تقدم بسیار بالایی در سیاست خارجی قدرت های فرامنطقه ای برخوردار شد. تهاجم این کشور به کویت نیز مزید برعلت گردید و با حضور فیزیکی کشورهای غربی در منطقه خلیج فارس به طور عملی در چالش عمیقی فرورفت. عراق به عنوان یکی از همسایگان جمهوری اسلامی ایران با توجه به اشتراکات تاریخی، مذهبی و فرهنگی و قومی با مردم ایران، از جایگاه ویژه ای در سیاست خارجی ایران برخوردار است به طوریکه نمی توان از آثار امنیتی حضور و دخالت بازیگران فرامنطقه ای بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران چشم پوشی نمود. تحولات عراق هم چنین بر مسایل امنیتی و اقتصادی ترکیه تأثیر بسزایی دارد. رساله حاضر تلاشی است برای درک و فهم واقع بینانه از مسایل عراق و شناخت اهداف و منافع و زمینه های تعارض و تعامل آن در ارتباط با منافع ملی دو قدرت منطقه ای ایران و ترکیه.
کلیات پژوهش:
1-طرح مساله
حوادث 11 سپتامبر 2001 نقطه عطف در تغییر و گردش سیاستهای ایالات متحده در نظام بین الملل شد که در انتخابات سال4 200 و پیروزی جمهوریخواهان در انتخابات مجدد ریاست جمهوری و انتخابات مجالس ایالات متحده آمریکا این رویکردخود را نشان داد. در نظم جدید ،مبارزه با تروریسم و مبارزه با سلاحهای کشتار جمعی و مبارزه با بنیادگرایی اسلامی اساس کار قرار داده شد . در حقیقت حمله به عراق در چارچوب تغییر نظام بین الملل و ایجاد این رویکردها بود.
حضور نظامی آمریکا در یکی از مناطق استراتژیک جهان با هجوم به عراق و طرح این کشور جهت تغییر سیاسی خاورمیانه و دمکراتیزه کردن منطقه اگر چه تهدید کننده امنیت ملی کشورهای منطقه از جمله ایران و ترکیه می باشد, لیکن با توجه به شرایط موجود هر دو کشور تلاش کرده اند که از فرصت ها و چالش های ایجاد شده در راستای منافع ملی خویش بهره برداری نمایند, اعتقاد بر این است که ایران و ترکیه به عنوان دو قدرت منطقه ای صاحب نفوذ در عراق و سامان یافتن عراق جدید به عنوان دو رقیب مطرح می باشند, هر چند رقابت دیرینه این دو کشور تنها به عراق ختم نمی شود اما به نظر می رسد سوای رقابت ها و چالش های تاریخی بین دو کشور در دهه نود ،اکنون رقابت آنها وارد مرحله نوینی شده است که موجبات تغییر و تحولات سیاسی در منطقه را فراهم می آورد..
فهرست مطالب
عنوان صفحه
پیشگفتار……………………………………………………………………… 1
بخش اول : مقدمه نظری……………………………………………………. 2
کلیات پژوهش………………………………………………………………………. 3
1-طرح مساله………………………………………………………………………………………….. 3
2-انگیزه انتخاب موضوع………………………………………………………………………….. 4
3-اهمیت موضوع…………………………………………………………………………………….. 4
4- سئوال اصلی………………………………………………………………………………………. 4
5- فرضیه اصلی……………………………………………………………………………………… 4
6- متغیرهای دخیل………………………………………………………………………………….. 5
7- هدف پژوهش……………………………………………………………………………………… 5
8- قلمرو پژوهش…………………………………………………………………………………….. 6
9- روش پژوهش…………………………………………………………………………………….. 6
10- ارکان و پایه های نظری تحقیق…………………………………………………………… 6
11- سطوح تحلیل…………………………………………………………………………………….. 7
12- پیشینه و محدودیت ها و منابع پژوهش………………………………………………… 7
13- سازماندهی تحقیق…………………………………………………………………………….. 8
چارچوب نظری پژوهش………………………………………….. 9
فصل اول: تعریف منازعه و همکاری……………………. 10
1- نظریه نوواقع گرایان ………………………………………………………………………….. 12
2- نوکارکردگرایی…………………………………………………………………………………… 14
3- نهادگرایی نئولیبرال…………………………………………………………………………….. 15
فصل دوم: کاربرد نظریه بازیها در بررسی رقابت و همکاری در روابط
بین الملل……………………………………………………. 19
1- روابط بین الملل به مثابه یک بازی………………………………………… 20
2- انواع بازی ها در روابط بین الملل…………………………………………………………. 21
3- بازی با حاصل جمع جبری صفر………………………………………………………….. 21
4- بازی با حاصل جمع غیر صفر یا حاصل جمع متغیر……………………………….. 22
تعریف مفاهیم……………………………………………………………………. 24
جمهوری اسلامی ایران ……………………………………………………………………………. 25
ایران………………………………………………………………………………………………………. 25
ترکیه………………………………………………………………………………………………………. 26
عراق………………………………………………………………………………………………………. 27
دولت اسلامگرای……………………………………………………………………………………… 27
سیاست خارجی……………………………………………………………………………………….. 28
بخش دوم : ……………………………………. 29
فصل اول: سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران…………….. 30
- دوره اول ( 80-1979 ) : …………………………………………………………………….. 31
- مکانیسم ارتباط سیاست خارجی دولت موقت…………………………………………. 31
1- اقدام اثباتی…………………………………………………………………………………………. 32
2- اقدامات سلبی دولت موقت……………………………………………………………………. 34
- دوره دوم: رادیکالیسم با تاکید بر شیوه رابطه ملتها ( 1988-1980 )………… 35
مشخصات اصلی دوره دوم………………………………………………………………………. 35
الف- فرا وطنی بودن نورمهای ارزشی……………………………………………………….. 35
ب- جنگ ایران و عراق به دنبال اشغال سفارت آمریکا…………………………………. 37
1- بعد اثباتی…………………………………………………………………………………………… 37
2- بعد سلبی……………………………………………………………………………………………. 39
- دوره سوم: عادی سازی سیاست خارجی بر اساس ترتیبات منطقه ای و الزامات
منافع ملی…………………………………………………………………………………………….. 43
مشخصات دوره سوم:……………………………………………………………………………… 44
1- تامین امنیت ملی و تامین مصالح ملی………………………………………………….. 44
2- الزامات منطقه ای, توسعه همکاری با همسایگان محدوده خاورمیانه………. 45
فصل دوم: سیاست خارجی ترکیه و اصول کلی آن…………… 50
- اهمیت استراتژیک ترکیه در منطقه………………………… 52
- نقش تعیین کننده هر یک از عوامل جغرافیایی و منابع طبیعی و اهمیت استراتژیک این کشور در منطقه 53
- سیاست خارجی ترکیه ………………………………………………………………………… 55
- روابط دو کشور بعد از انقلاب اسلامی………………………………………………….. 59
- سیاست تشنج زدایی دولت ایران و اثرات آن بر روابط با ترکیه……………….. 66
- مبانی و اصول سیاست خارجی ترکیه ………………………………………………….. 76
فصل سوم: بررسی موقعیت جغرافیایی و ژئوپلتیکی عراق و جایگاه و نقش بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای .. 80
الف) موقعیت جغرافیایی عراق………………………………………………………… 80
1- ژئوپلتیک آب ………………………………………………………………………… 84
2- ژئوپلتیک نفت …………………………………………………………………………. 85
3- ژئوپلتیک کردها……………………………………………………………. 86
1-3- بررسی موقعیت کردها در عراق……………………………………………………….. 86
2-3- دستاوردهای قانون اساسی موقت عراق برای اکراد……………………………. 89
1-2-3- قبولاندن نظام فدرال در عراق………………………………………………………. 90
2-2-3- حضور کردها در ساختار قدرت مرکزی عراق ……………………………… 91
3-2-3- به رسمیت شناختن زبان کردی عراق……………………………………………. 91
4-2-3- قدرت تعدیل قوانین دولت مرکزی از طرف پارلمان کردستان…………… 91
5-2-3- مشخص کردن وضعیت کرکوک و مناطق تخریب شده…………………….. 92
6-2-3- قائل شدن حق وتو قانون اساسی دائر بر ایالات و مناطق فدرال……….. 92
4- ژئوپلتیک کردها …………………………………………………………………………… 93
ب) مختصات عراق جدید ………………………………………………………………………….. 95
1- مقایسه عراق قدیم با عراق جدید ………………………………………………………….. 95
1-1- تفاوت عراق قدیم و جدید از بعد داخلی……………………………………………… 95
2-1- تفاوت عراق قدیم و جدید از بعد منطقه ای…………………………………………. 96
1-2-1- اختلاف با ترکیه ………………………………………………………………. 96
2-2-1- اختلاف با جمهوری اسلامی ایران ………………………………………………… 96
3-2-1- اختلاف با سوریه ………………………………………………………………. 97
4-2-1- اختلاف با کویت ……………………………………………………………… 97
3-1- تفاوت عراق قدیم و عراق جدید از منظر بین المللی……………………………… 98
ج) بازیگران ذینفع و ذی نفوذ در عراق جدید ……………………………………………… 99
1- جمهوری اسلامی ایران ……………………………………………………………….. 99
2- جمهوری ترکیه……………………………………………………………………… 100
1-2- طرح اوزال ………………………………………………………………………….. 101
2-2- سیاست ترک سازی………………………………………………………………… 101
3-2- ادغام فرهنگی و آموزشی ……………………………………………………………….. 102
4-2- جنبه سیاسی دادن به فعالیت ها………………………………………………………… 102
3- عربستان سعودی ……………………………………………………………………….. 102
4- سوریه ……………………………………………………………………………………. 103
5- اسرائیل …………………………………………………………………………………… 104
6- ایالات متحده آمریکا ………………………………………………………………….. 104
7- روسیه …………………………………………………………………………………. 106
8- اروپا ……………………………………………………………………………… 107
فصل چهارم: سیاست خارجی نفوذ ایران و ترکیه در قبال دولت جدید عراق… 108
- زمینه های تاریخی ایران و ترکیه در عراق…………………………………………….. 108
الف: پیشینه تاریخی نفوذ ایران در عراق ……………………………………………………. 108
ب: پیشینه تاریخی نفوذ ترکیه در عراق ……………………………………………………… 111
بخش سوم : دیدگاههای مشترک ایران و ترکیه راجع به عراق……………………. 113
فصل اول: دیدگاههای جمهوری اسلامی ایران در قبال عراق ……………………….. 114
الف) دیدگاه ایران نسبت به رژیم بعثی عراق از ظهور تا سقوط صدام……………. 114
ب) مواضع جمهوری اسلامی ایران در قبال عراق………………………………………… 116
ج) مواضع جمهوری اسلامی ایران در مورد قانون اساسی موقت عراق………….. 119
فصل دوم: دیدگاه جمهوری ترکیه در قبال عراق . 120
الف) سیاست خارجی جمهوری ترکیه در قبال عراق در دوران جنگ سرد………. 120
ب) تحول در سیاست منطقه ای ترکیه پس از جنگ سرد ………………………………. 121
ج) موضع گیری ترکیه در بحران کویت و واکنش های داخلی نسبت به آن……… 123
د) اهداف ترکیه از ایفای نقش رسمی در بحران کویت………………………………….. 127
1- کسب امتیاز سیاسی …………………………………………………………… 127
2- ملاحظات اقتصادی……………………………………………………………. 127
3- شرکت در ترتیبات منطقه ای ……………………………………………………. 128
4- چشمداشت ارضی ترکیه نسبت به شمال عراق……………………………………….. 128
ه) مواضع ترکیه در مورد اشغال عراق توسط ایالات متحده آمریکا……………….. 130
1- حفظ تمامیت ارضی عراق………………………………………………………….. 130
2- حمایت ترکمن ها ……………………………………………………………………. 130
3- دریافت کمک های اقتصادی از آمریکا ………………………………………………….. 131
و) مخالفت پارلمان با شرکت ترکیه در جنگ بر علیه عراق ……………………………. 132
ز) واکنش و مخالفت داخلی با اعزام نیروهای ترکیه به عراق ……………………….. 134
ن) مواضع ترکیه در مورد قانون اساسی موقت عراق …………………………………. 135
فصل سوم: بررسی مولفه های منافع ملی دو کشور ایران و ترکیه در
عراق (تفاهمات) …… 136
الف) مولفه های تاریخی روابط جمهوری اسلامی ایران و ترکیه با توجه به
تحولات عراق ……………………… 137
ب) مولفه های سیاسی روابط جمهوری اسلامی ایران و ترکیه در عراق جدید (مناسبات و رقابت های سیاسی) 141
ج) مولفه های اقتصادی روابط ایران و ترکیه در عراق جدید………………. 143
فصل چهارم: بررسی زمینه های سیاسی و امنیتی تفاهمات و تقابلات منافع ایران و ترکیه در عراق 145
الف) مولفه های همکاری و تعامل در زمینه های اشتراک منافع ایران و ترکیه در عراق جدید 145
1- حفظ تمامیت ارضی عراق و جلوگیری از تشکیل دولتی کرد در شمال عراق. 145
2- مخالفت هر دو کشور با فعالیت سازمان های معارض خود در عراق…….. 149
3- مخالفت دو کشور با گسترش فعالیت های اسرائیل در شمال عراق……………. 150
ب) مولفه های تقابل منافع ایران و ترکیه در عراق…………………………….. 151
1- مخالفت ترکیه با ایفای نقش موثر شیعیان در دولت جدید عراق……………….. 151
2-چشمداشت ارضی ترکیه نسبت به شمال عراق به ویژه کرکوک…………………. 152
3-مخالفت ایران با تلاش های ترکیه برای افزایش غیر واقعی سهم ترکمن ها در ساختار فدرالیسم عراق 153
4-اختلاف ایران و ترکیه در مورد نوع حکومت عراق جدید………………… 154
فصل پنجم: بررسی زمینه های اقتصادی مناسبات ( تعامل و تقابل ) منافع ایران و ترکیه در عراق جدید 155
الف) چشم اندازهای همکاری جمهوری اسلامی ایران با عراق……………………….. 156
1- همکاری در زمینه استفاده بهینه از آب رودخانه های مرزی……………………. 156
2- همکاری در زمینه شبکه های ارتباط زمینی ………………………………………. 157
3- همکاری در زمینه نفت و گاز………………………………………………….. 158
ب) چشم اندازهای همکاری های بین ترکیه و عراق……………………………………… 160
1- همکاری در زمینه راه های ارتباطی………………………………………………………. 160
2-همکاری دوکشور در زمینه شبکه آبها …………………………………………………… 160
3-همکاری دو جانبه در زمینه نفت وگاز…………………………………………………….. 162
ج)زمینه های رقابت و همکاری اقتصادی ایران وترکیه در عراق جدید…………… 164
1-زمینه های رقابت…………………………………………………………… 164
1-1-رقابت در بازار عراق………………………………………………….. 164
1-2-اصلاحات اقتصادی در عراق در چارچوب خاورمیانه بزرگ ………………… 164
2-زمینه های همکاری ایران وترکیه در عراق جدید……………………………………… 166
فصل ششم :سناریوهای مطرح شده برای استقرار نظام سیاسی پس از صدام در عراق وتاثیر آن بر ایران 168
1-فدرالیسم …………………………………………………………………. 170
2-دولت بسیط با جلوه اداری متمرکز و غیر متمرکز و تاثیرات آن بر ایران……. 185
بخش چهارم:استنتاجات موضوعی………………………………………… 190
فهرست منابع…………………………………………………………………… 203