روش تحقیق:
روش کار در این تحقیق به شیوهی کتابخانهای است. ابتدا پس از مطالعهی اجمالی آثار شیخ احمد جام، پنجاه وشش واژه و اصطلاح عرفانی از آثار این عارف ژنده پیل استخراج و هر یک به عنوان یک مدخل در نظر گرفته شد. با توافق استاد محترم راهنما، چند تن از عارفان و صوفیان پیش و پس از احمد جام انتخاب گردید؛ از جمله خواجه عبدالله انصاری، احمد غزّالی، عین القضّات همدانی، ابوالقاسم قشیری و عزّالدّین کاشانی، سپس هر واژه و اصطلاح در آثار این عارفان جستجو گردید؛ در هر مورد، نظر و دیدگاه نویسندگان آن، مورد بررسی و شناخت قرار گرفت و در ادامه، نظر شیخ احمد جام نیز از آثار وی استخراج و سپس در بیشتر موارد به نوعی مقایسه و نتیجهگیری پرداخته شد. در ضمن در تعریف لغوی و اصطلاحی واژگان از نظرات بزرگان دیگری بجز افراد مذکور نیز استفاده شد تا اثر از ارزش و عمق بیشتری برخوردار گردد. در بعضی از مدخلها، مطلبی ذکر نشده و فقط به مدخل دیگری ارجاع داده شده است. دلیل این کار، این است که در آثار احمد جام، مدخلهایی مانند درویش و صوفی، جذبه و کشش، حقیقت و شریعت و… با هم و در کنار هم آمده و شیخ به نوعی مقایسه پرداخته است؛ به این دلیل، ما آن دو را از یکدیگر جدا کرده و در یک مدخل که در ترتیب حروف الفبا پیشتر قرار میگیرد، کامل توضیح دادهایم و در مدخل دیگر فقط مطلب را به مدخل پیشین ارجاع دادهایم.
ساختار پایان نامه:
پایاننامهی حاضر علاوه بر پیش گفتار، شامل دو فصل کلّی است که در فصل اوّل، زندگی نامه، آثار، ویژگیهای نثر در سدهی پنجم و ششم هجری و مشرب عرفانی و… را در برمیگیرد. در فصل دوم، پنجاه و شش اصطلاح عرفانی که از آثار شیخ احمد استخراج، به ترتیب حروف الفبا تنظیم و مرتّب شده و در پایان هم فهرست منابع و مآخذ ذکر شده است.
امید است که این اثر با وجود کاستیها و عیبها توانسته باشد گامی هر چند کوتاه در راه شناخت جایگاه عارف جلیل القدر شیخ احمد جام و آثار وی برداشته باشد؛ لذا با اعتذار تمام، امیدوارم عذر نگارنده از جهت نقایص احتمالی، مسموع واقع افتد.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیدهی فارسی
پیش گفتار………………………………………………………………………………………….. 7-1
نشانههای اختصاری…………………………………………………………………………………. 8
فصل اوّل: زندگی و مشرب عرفانی احمد………………………………………………….. 35-9
یادداشتها………………………………………………………………………………………. 38-36
فصل دوم: مدخلها …………………………………………………………………………… 271-39
ابدال………………………………………………………………………………………………… 43-40
احسان……………………………………………………………………………………………… 46-44
اخلاص……………………………………………………………………………………………. 51-47
ادب………………………………………………………………………………………………… 58-52
بیداری……………………………………………………………………………………………… 61-59
پیر…………………………………………………………………………………………………… 66-62
تقوی……………………………………………………………………………………………….. 70-67
تفویض…………………………………………………………………………………………….. 73-71
توبه…………………………………………………………………………………………………. 79-74
توحید………………………………………………………………………………………………. 85-80
توفیق……………………………………………………………………………………………….. 87-86
توکّل ………………………………………………………………………………………………. 93-88
جذبه……………………………………………………………………………………………….. 97-94
حال ………………………………………………………………………………………………. 102-98
حرص……………………………………………………………………………………………. 106-103
حقیقت ………………………………………………………………………………………….. 110-107
حیرت……………………………………………………………………………………………. 112-111
خانقاه ……………………………………………………………………………………………. 116-113
خوف…………………………………………………………………………………………….. 121-117
درویش…………………………………………………………………………………………… 126-122
دنیا ……………………………………………………………………………………………….. 130-127
دولت ……………………………………………………………………………………………. 132-131
رجا……………………………………………………………………………………………….. 136-133
رحمت…………………………………………………………………………………………… 138-137
روح………………………………………………………………………………………………. 141-139
ریاضت…………………………………………………………………………………………… 142-144
زهد……………………………………………………………………………………………….. 151-145
سرّ (اسرار)………………………………………………………………………………………. 155-152
سماع……………………………………………………………………………………………… 162-156
شریعت………………………………………………………………………………………………. 163
شکر………………………………………………………………………………………………. 167-164
صبر……………………………………………………………………………………………….. 173-168
صوفی……………………………………………………………………………………………….. 174
طاعت…………………………………………………………………………………………….. 177-174
طلب……………………………………………………………………………………………… 181-178
عشق …………………………………………………………………………………………….. 187-182
عقل ……………………………………………………………………………………………… 190-188
علم ………………………………………………………………………………………………. 198-191
فقر………………………………………………………………………………………………… 203-199
قناعت……………………………………………………………………………………………. 207-204
کرامت …………………………………………………………………………………………… 214-208
کشش………………………………………………………………………………………………… 215
مؤمن……………………………………………………………………………………………… 218-215
مجاهدت ……………………………………………………………………………………….. 222-219
محبّت…………………………………………………………………………………………….. 229-223
مرید………………………………………………………………………………………………. 235-230
معرفت…………………………………………………………………………………………… 242-236
ناز…………………………………………………………………………………………………. 246-243
نصیحت …………………………………………………………………………………………. 249-247
نفس ……………………………………………………………………………………………… 253-250
نیاز……………………………………………………………………………………………………. 254
وجد ……………………………………………………………………………………………… 258-254
وقت……………………………………………………………………………………………… 263-259
همّت…………………………………………………………………………………………………. 264
هوی………………………………………………………………………………………………. 266-264
یقین………………………………………………………………………………………………. 271-267
فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………………… 275-272
چکیدهی انگلیسی
چکیده رساله
کتاب گلستان سعدی و بهارستان جامی ،
باغی است رنگارنگ و تن پوش آن زیبایی های لفظی و معنوی است ، که بر قامت
این دو کتاب ، برازنده دوخته شده است . در این رساله سعی بر این است که این
دو کتاب به صورت موشکافانه ، مورد نقد و بررسی قرار گیرد . که محتوای
رساله، به پنج بخش اصلی تقسیم شده است که به ترتیب عبارتند از :
1- بررسی انواع نثر پارسی ، ( قرن چهارم تا قرن نهم هـ . ق ) در بستر تاریخ ادبیات .
2- مقامه چیست ؟ و چگونگی شکل گیری آن در ادب پارسی و ویژگی های مقامه
نویسی و به راستی آیا گلستان ، نوعی مقامه می باشد ؟ مقایسه مقامات حمیدی و
گلستان سعدی .
3- ویژگی های سبکی گلستان سعدی و بهارستان جامی و وجوه اشتراک و افتراق سبکی این دو اثر گرانبهای ادب پارسی .
4- بررسی حکایات گلستان و بهارستان ، از لحاظ وجوه اشتراک و افتراق و بررسی ویژگی های سبکی و بلاغی حکایات .
5- بررسی آیات و احادیث ، از جهت تاکید مطلب یا بار معنایی و بررسی اشعار عربی از جهت تاکید مطلب یا اشاره شعر ، به آیه و حدیث .
6- نتیجه گیری کلی از پایان نامه
پیشگفتار
خدای ، جهان آفرین را سپاس که به من این
لطف عظیم را عنایت کرد ، که در گلزاری از معرفت و حکمت قدم بگذارم . و هر
لحظه که در این بوستان عشق و محبت ، بیشتر تعمق می کردم ؛ درون خویش ،
احساس زایدالوصفی داشتم که در سرزمینی زاده شده ام که محبت و عشق به همنوع ،
در رگ های اجدادم ، حیات داشته است . و نشان می دهد که مردم کشورم ،
روحشان و کالبد خاکیشان ، با عشق سرشته شده است . و شاعران و نویسندگان
این مرز و بوم ، با نقاشی ماهرانه ی ، با قلم زرین خویش ، بر صفحه دل
انسان ها می نگاشتند و نام آنها تا ابد جاودانه می ماند . و خوشبختانه این
دو آموزگار بزرگ تعلیم و تربیت ، ادبیات تعلیمی کشورم ، ( سعدی و جامی ) با
قلم روان خویش ، درس دوست داشتن به همنوع ، روی در روی شدن با مشکلات و
نهراسیدن از آن ، توکل به خدا ، مبارزه با پلیدی و زشتی ، روی
آوردن به باغ معرفت و دانایی را با فکر و اندیشه جاودانه خویش ، به ما
ملت تمدن ساز ، تقدیم کرده اند . به راستی اگر سعدی نبود ؟ چه بر سر نثر
زیبای پارسی می افتاد. هم اکنون زمانی فرا می رسید که باید در فرهنگ لغات ،
واژگان پارسی را جستجو می کردیم. و از زبان شیرین پارسی جز
نامی باقی نمی ماند .
جامی نیز به گردن ادب پارسی ، حق بزرگی دارد
اگرچه در بهارستان ، نتوانسته است مانند : سعدی ، به پختگی و کمال دست پیدا
کند . ولی به حق در دوره فضل فروشی نویسندگان پارسی ، که تکّلف و تصنّع را
وارد ادبیات کردند . به حق عبدالرحمان جامی ، نیز با سادگی و روانی متن ،
به ادبیات پارسی کمک شایان توجهی کرده است . که در این رساله ، در پنج بخش
به مقایسه گلستان و بهارستان پرداخته شده است .
« مقایسه گلستان سعدی و بهارستان جامی »
فهرست مندرجات رساله
1- چکیده رساله ……………………………………………………………………………………………………. 9
2- پیشگفتار ………………………………………………………………………………………………………… 10
بخش اول : انواع نثر در بستر تاریخ ادبیات ( قرن چهارم تا قرن نهم هـ .ق ) ….. 13-26
1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………….. 13-14
2- فصل اول 1- چگونگی شکل گیری نثر مرسل اول ………………………………. 15
2- چگونگی شکل گیری نثر مرسل دوم ………………………………. 15
3- ویژگیهای نثر مرسل اول و دوم ……………………………………….. 16
3- فصل دوم 1- چگونگی شکل گیری نثر فنی در بستر تاریخ ادبیات …………… 17
2- تقسیم بندی نثر موزون به دو دسته
3- ویژگی های نثر موزون مرسل …………………………………………. 18
4- ویژگی های نثر موزون فنی ……………………………………….. 18-19
5- دیدگاه نثر نویسان درباره نثر موزون فنی ………………………. 19-20
4- فصل سوم 1- نثر فارسی قرن هفتم و هشتم در بستر تاریخ ادبیات………….. 21-22
2- جایگاه نثر فارسی در قرن هفتم و هشتم ……………………………….23
3- امتزاج نثر موزون مرسل و فنی در قرن هفتم در گلستان سعدی .. 24
1- مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………..30
2- فصل اول 1- بحث لغوی مقامه …………………………………………………………………………. 31
2- مقامات در معنی اصطلاحی …………………………………………………………… 32
3- ویژگی های مقامه ……………………………………………………………………33-34
3- فصل دوم 1- گلستان و مقامات …………………………………………………………………….35-37
2- وجوه اشتراک گلستان با مقامات ………………………………………………38-40
3- وجوه اشتراک گلستان با مقامات « جدال سعدی با مدعی » و « مقدمه کتاب »
4- وجوه اختلاف گلستان و مقامات ……………………………………………..41-42
4- فصل سوم 1- مقامات حمیدی ………………………………………………………………………43-44
2- ارزش مقامات حمیدی در نثر فارسی …………………………………………44-45
3- مقایسه گلستان سعدی و مقامات حمیدی ……………………………………46-49
بخش سوم : مقایسه ویژگی های سبکی گلستان و بهارستان ………………….. 53-70
2- فصل اول 1- ویژگی های سبکی گلستان سعدی …………………………………………..53-57
2- ویژگی های سبکی بهارستان جامی …………………………………………..58-60
3- فصل دوم مقایسه ویژگی های سبکی گلستان و بهارستان
بخش چهارم : مقایسه حکایت های گلستان و بهارستان ………… 73-103
1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………73
2- بررسی بابهای گلستان و بهارستان از لحاظ وجوه اشتراک و افتراق …………………………..73-74
3- تشابه موضوع و مفهوم در حکایت اسکندر مقدونی ……………………………………………..74-75
4- تقسیم بندی حکایات گلستان و بهارستان 1- در سیرت پادشاهان …………………….. 76-84
به شش دسته اصلی از جهت اشتراک و افتراق 2- عشق و جوانی …………………………..85-91
موضوع ، شیوه سبک و بلاغت 3- در آداب صحبت …………………………92-95
4- سلامت و سلامتی …………………………96-98
5- بخشش و بخشندگی …………………….99-101
6- قناعت ……………………………………..102-103
بخش پنجم : بررسی آیات ، حدیث و اشعار در گلستان و بهارستان ……….. 107-134
1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………….. 107
2- بررسی آیات قرآنی در گلستان 1- تاکید مطلب ………………………………….108-114
2- بار معنایی ……………………………………………..115
3- بررسی آیات قرآنی در بهارستان 3- تاکید مطلب …………………………………..116-117
4- بار معنایی ……………………………………………..118
4- بررسی احادیث گلستان 1- تاکید مطلب ………………………………….119-120
2- بار معنایی ـــــ
5- بررسی احادیث بهارستان 3- تاکید مطلب ……………………………………………121
4- بار معنایی ـــــ
6- بررسی اشعار عربی گلستان 1- تاکید مطلب ……………………………………..122-129
2- بار معنایی ـــــ
3- اشاره به آیه و حدیث ………………………….. 130-131
7- بررسی اشعار عربی بهارستان 1- تاکید مطلب …………………………………….. 132-134
2- بار معنایی ــــــ
3- اشاره به آیه و حدیث ـــــ
8- نتیجه گیری کلی از پایان نامه ……………………………………………………………………………..136-137
این رساله شامل چهار فصل می باشد :
فصل اول به اوضاع سیاسی ،اجتماعی ،ادبی و فرهنگی جهان عرب در قرن نوزدهم به صورت مجمل پرداخته شده است .
در فصل دوم زندگی « شیخ ناصیف یازجی » و آثار وی مورد برسی قرار گرفته است .
در فصل سوم به صورت مجزا مقامات شیخ – که اثر گرانبهایی است- و نیز سبک شیخ در مقامات آمده است .
و در فصل آخر دیوان شعری شیخ همراه با ترجمه برخی اشعار وی و بیان برخی نکات بلاغی مورد کنکاش واقع شده است .
در پایان از تمامی اساتید ارجمندم به خصوص استاد محترم جناب آقای دکتر جعفری و استاد گرامی جناب آقای دکتر شایگان مهر نهایت تشکر را دارم ، ونیز بسی لازم است از سر کار خانم وحدانی استاد محترم دانشگاه پیام نور و دانشگاه آزاد واحد مشهد که مرا از راهنمایی بی شائبه شان بهره مند نمودند تقدیر و تشکر نمایم .
در ضمن از کتابداران محترم آستان قدس رضوی و کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد و از تمام دوستان عزیزم که مرا در این مهم یاری رساندند از جمله خانم حاتمی کمال تشکر را دارم و از خداوند برای تمام این بزرگواران توفیق روز افزون خواستارم .
فهرست
عنوان صفحه
چکیده
پیشگفتار
بخش اول:اوضاع سیاسی ، اجتماعی، فرهنگی و ادبی
جهان عرب و لبنان در قرن نوزدهم
-اوضاع سیاسی
- اوضاع اجتماعی
- اوضاع فرهنگی و ادبی
بخش دوم: نگاهی به زندگی و آثار ناصیف یازجی
فصل اول:تاریخچه زندگی ناصیف یازجی
- اصل خاندان
- در دربار امیر بشیر شهابی
- زندگی ناصیف در بیروت
- وفات یازجی
- مقام و منزلت ناصیف یازجی
فصل دوم:گذری بر آثار شیخ ناصیف یازجی
بخش سوم:بررسی مجمع البحرین
فصل اول: ویژگی مقامات
فصل دوم:برگزیده ای از مقامات شیخ ناصیف یازجی
- المقامه الطبیه
- المقامه العقیقیه
- المقامه النجدیه
بخش چهارم: پژوهشی در دیوان یازجی
فصل اول:ویژگیهای شعر ناصیف
فصل دوم:اغراض شعری
- مدح
- رثا
- حکمت
- غزل
- تاریخ شعری
منابع و ماخذ
ملخص الرساله
شیوه انجام تحقیق:
شیوه این تحقیق بصورت
مطالعه کتابخانهای و تحقیق در میان مطالب کتبی می‌باشد. در انجام این
کار، ابتدا حضور آیات سوره یوسف در کتابهایی همچون «اتقان» و « مغنی
الادیه» مورد بررسی قرار گرفت. همچنین از تفاسیر ادبی چون «کشاف» و «جوامع
الجامع، مطالبی بصورت فیش برداری تهیه شد. نیز از تفسیر المیزان، مطالب
ادبی استخراج گردید. سپس این مطالب در متن اصلی تحقیق مورد استفاده قرار
گرفت.
فهرست مطالب:
مبحث صفحه
فصل اول: کلیات
مقدمه ………………………………………………………………………………………………………
بیان مسئله………………………………………………………………………………………………….
اهمیت موضوع……………………………………………………………………………………………
شیوة تحقیق………………………………………………………………………………………………..
محدویت‌ها………………………………………………………………………………………………..
توضیحات………………………………………………………………………………………………….
فصل دوم: نگاهی ادبی به سوره یوسف(ع)…………………………………………………………
فصل سوم: خلاصه و نتیجهگیری……………………………………………………………………..
منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………
مقدمه
بدیع چیست؟
بدیع چنانکه قدما گفته اند علمی است که از وجوه تعیین کلام بحث می کند و از ما بدیع مجموعه شگردهایی است (با بحث از فنونی) است که کلام عادی را کم و بیش تبدیل به کلام ادبی می کند و یا کلام ادبی را به سطح والاتری (از ادبی بودن یا سبک ادبی داشتن) تعالی می بخشد.
مثلا مهم ترین عاملی که به این کلام سعدی حیثیت ادبی بخشیده است آوردن لفظ (خویش) به دو معنی مختلف است (جناس تام) :
غم خویش در زندگی خور که خویش به مرده نپردازد از حرص خویش
به همین لحاظ اگر به جای یک خویش(قوم) و به جای دیگر(خود) بگذاریم دیگر کلام ادبی نخواهد بود.
همین توجه ذهن به وجود این گونه ارتباطات هنری در بین کلمات است که جنبه های زیبا شناختی کلام را مشخص و برجسته می کند و در خواننده احساس التذاذ هنری به وجود می آورد.
گاهی در کلام عواملی است که می توان در مقام تمثیل به آنها(پارازیت) گفت، بدین معنی که گیرنده را در فهم مستقیم پیام فرستنده دچار اشکال می کند و به عبارت دیگر باعث مکث یا وقفه در روانی کلام می شوند. اما دقت در فهم آن ها منجر به درک حیثیت ادبی کلام می شود. شاعر به جای آن که بگوید شیرین تنها ماند، می گوید: «چو تنها ماند ماه سروبالا» و به جای آن که بگوید از چشمان اشک ریخت، می گوید: «فشاند از نرگسان لؤلؤ لالا» و گاهی شاعر دست به «غریب سازی» می زند و فعلی در طی کلام می آورد که از نظر ارتباط با متمم یا مفعول موجب اعجاب و تعجب هنری می شود.
فهرست مطالب
مقدمه …………………………………………………………………………………………………….1
فصل اول
روش تسجیع ……………………………………………………………………………………………..16
1- سجع متوازی ……………………………………………………………………………………….16
سجع و زبان عربی ………………………………………………………………………………………16
فصل دوم
روش تجنیس ……………………………………………………………………………………………19
الف- روش تجنیس در سطح کلمه ………………………………………………………………20
1-جناس تام …………………………………………………………………………………………….20
2- جناس مرکب ……………………………………………………………………………………..21
3- جناس مضارع ……………………………………………………………………………………..22
5- جناس زاید …………………………………………………………………………………………22
الف- جناس مطرف یا مزید: ………………………………………………………………………22
ب- جناس وسط ………………………………………………………………………………………24
ب- جناس اختلاف مصوت بلند و کوتاه : …………………………………………………….25
ب- روش جناس در کلام ………………………………………………………………………….26
فصل سوم
روش تکرار ……………………………………………………………………………………………28
1- تکرار واک : ……………………………………………………………………………………..28
الف- همحروفی : ………………………………………………………………………………….28
ب: همصدائی : ……………………………………………………………………………………….29
- تکرار هجا …………………………………………………………………………………………..30
3- تکرار واژه ………………………………………………………………………………………..30
الف- ردالصدر الی العجز ………………………………………………………………………..30
ب- ردالعجز الی الصدر……………………………………………………………………………30
ج- تشابه الاطراف …………………………………………………………………………………31
د- التزام یا اعنات …………………………………………………………………………………..31
ه- تکرار یا تکریر……………………………………………………………………………………32
و- طرد و عکس یا تبدیل و عکس ……………………………………………………………32
4- تکرار عبارت یا جمله…………………………………………………………………………33
ارزش تکرار………………………………………………………………………………………….33
فصل چهارم
تفنن یا نمایش اقتدار ………………………………………………………………………………35
1- حذف یا تجرید ………………………………………………………………………………..35
2- توشیح یا موشح ……………………………………………………………………………….35
3- واسع الشفتین …………………………………………………………………………………..35
4- واصل الشفتین …………………………………………………………………………………36
- جامع الحروف …………………………………………………………………………………..36
6- رقطا ………………………………………………………………………………………………36
7- خیفا ……………………………………………………………………………………………..36
9- ذولغتین ………………………………………………………………………………………….36
8- فوق النقاط و تحت النقاط …………………………………………………………………36
فصل پنجم
روش تشبیه…………………………………………………………………………………………….37
1- مبالغه و اغراق و غلو………………………………………………………………………….37
الف- بیانی…………………………………………………………………………………………..37
ب- حماسی ………………………………………………………………………………………..37
ج- بدیعی ……………………………………………………………………………………………38
روش تناسب…………………………………………………………………………………………39
1- مراعات النظیر (=تناسب، مواخات، توفیق، تلفیق، ائتلاف): …………………….39
2- جناس کلمات هم خانواده ……………………………………………………………….40
الف- جناس پسوند……………………………………………………………………………….40
ب- جناس ریشه…………………………………………………………………………………….40
3- جابجائی صفت (انحراف در صفت)…………………………………………………..40
فصل ششم
ایهام…………………………………………………………………………………………………….42
2. ایهام تناسب: …………………………………………………………………………………….44
3. استخدام……………………………………………………………………………………………45
فصل هفتم
تعلیل و توجیه………………………………………………………………………………………..48
1- حسن تعلیل………………………………………………………………………………………48
2- مذهب کلامی …………………………………………………………………………………50
3- دلیل عکس……………………………………………………………………………………..51
4- سوال و جواب ………………………………………………………………………………..51
خاتمه در بدیع معنوی……………………………………………………………………………52
: 1- تجرید…………………………………………………………………………………………..52
2- مشاکلت ………………………………………………………………………………………..52
3- لغز یا چیستان ………………………………………………………………………………….52
4- معما………………………………………………………………………………………………53
5- هزل و مطایبه ………………………………………………………………………………….53
6- حسن مطلع و حسن مقطع………………………………………………………………….53
فهرست ماخذ